Je kunt de klok er bijna op gelijk zetten. Is er een unieke vondst gedaan op de zeebodem rondom Texel, dan zijn de hobbyduikers van Duikclub Texel er vast en zeker bij betrokken. Op Duikvaker vertellen de duikers je meer over hun wereldvondsten en ons maritiem erfgoed.

Voor de kust van Texel liggen tientallen historische scheepswrakken op de zeebodem, hoe komt dat?

Vanaf de 15^e eeuw deden zeegaande schepen Texel aan. In de 16^e eeuw domineerde de Zeven Verenigde Nederlanden de Oostzeehandel met de handel in graan. Later kwam daar de Middellandse Zee handel bij en in de 17^e eeuw de VOC, met handel naar de Oost. 

De schepen werden te groot om volgeladen de rivieren op te varen of de ondiepe Zuiderzee te trotseren en gingen achter Texel, op de Reede, voor anker. 

Bovendien bleek het zoete water van de Wezenputten erg geschikt voor lange reizen. De Reede van Texel liep van Den Helder tot Terschelling en was de ankerplaats voor laden en lossen. Uitgaande schepen werden bij Texel bevoorraad en wachten op goede wind en tij om te vertrekken. Het wachten en bevoorraden kon soms weken duren. Bij een storm kon het gebeuren dat een of meerdere schepen lossloegen en stranden of zonken ten gevolge van zandbanken of botsingen. Bij de storm op kerstnacht 1593 lagen er 140 schepen op de Reede voor anker, waarvan er 44 wrak sloegen. Ook terugkerende schepen konden de pech hebben bij Texel, in het zicht van de haven, te vergaan.

Hoe komt zo een oud wrak na zoveel jaar opeens weer tevoorschijn?

Van de vele verongelukte schepen werd zo veel mogelijk geborgen en gejut. Alles wat niet geborgen kon worden verdween in of onder de golven en later onder het zand. De zeebodem is dynamisch en de zandbanken verplaatsen zich of verdwijnen soms helemaal. Zo kan een scheepswrak zich eeuwen in een zandbank bevinden en dan plotseling vrij spoelen.  

Eén wrak is wel heel bijzonder: het 17e-eeuwse Palmhoutwrak. Waarom is dit wrak recent zo in het nieuws geweest?

De meest opzienbarendste vondst uit het Palmhoutwrak was een 17^e-eeuwse zijden jurk, met prachtige kleuren, die (na schoonmaken) zo gedragen zou kunnen worden.

Dat was niet de enige Jurk die werd gevonden.

Er zijn veel spectaculaire vondsten gedaan, waarvan de mooiste te zien zijn in ‘ons’ museum Kaap Skil.

Is er iets bekend over de herkomst van het schip, van wanneer dateert het? 

Een van de eerste vondsten was een graadstok van ebbenhout met het jaartal 1636.

Door andere vondsten was het voor ons al snel duidelijk dat het om een Hollands schip moest gaan. Helaas kon het wrak nog niet geïdentificeerd worden.

Vanwaar de naam Palmhoutwrak?

Ieder wrak krijgt een naam. Vaak wordt het vernoemd naar de lading. Wij vonden veel boomstammetjes, wat palmhout bleek te zijn. Palmhout is afkomstig van de Buxusboom, die we tegenwoordig als struik in de tuin hebben staan. Het hout was en is zeer kostbaar. 

De beroemde jurk vonden we pas jaren later. 

Waar bestond de lading nog meer uit? 

We vonden veel scheepsinventaris en scheepsonderdelen. De lading bestond uit allerlei producten van de landen rond de Middellandse Zee. Ook vonden we persoonlijke bezittingen, zoals de jurk. We gaan het in de presentatie ook over de andere vondsten hebben.

Kwam de overheid eigenlijk in actie na jullie ontdekking van het wrak?

Duikclub Texel heeft het wrak gemeld en een aantal malen aan de bel getrokken omdat ons steeds duidelijker werd, dat de inhoud van een zeer belangrijk wrak aan het wegspoelen was. Helaas beschikte de overheid toen niet over mensen en middelen om actie te ondernemen. 

Op welk moment begon het door te drongen dat deze vondst zo bijzonder is?

Bij ons was het meteen duidelijk dat het zeer bijzondere en belangrijke vondsten betrof. Er hoefde niets door te dringen. 

Het is eigenlijk wettelijk niet toegestaan om iets mee te nemen uit het Palmhoutwrak. Wat is jullie kijk daarop als Texelse duikers? 

Het gebied van Burgzand Noord, waarin wij het Palmhoutwrak ontdekten is pas in 2014 tot Rijksmonument verklaard. Wij doken al jaren op het wrak en weten hoe bewegelijk de zeebodem is en dat het allerlei belangrijke vondsten zouden verdwijnen als er niet ingegrepen zou worden. De jurk werd in 2014 gevonden, maar de meeste vondsten werden ruim voor 2014 gedaan. De erfgoedwet, die bepaald dat er helemaal geen vondsten meegenomen mogen worden, werd pas in 2016 van kracht. Toen was het Palmhoutwrak al afgedekt en beschermd tegen verval door stroming, paalwormvraat en tegen duikers.

Hoe sterk leeft op Texel het idee van ‘vastelander’ en ‘van de overkant’? Jullie kregen best veel commentaar van de overkant.

Het commentaar van de Overkanters kwam pas toen duidelijk was geworden dat het een belangrijk scheepswrak betrof. We hebben onze vondsten met hand en tand moeten verdedigen om ze op het eiland te kunnen houden. Dankzij alle ophef over de jurk staat maritieme archeologie gelukkig wel weer op de politieke kaart en is er geld vrijgemaakt voor onderwaterarcheologie.

Je gaat naar het Rijksmuseum voor de Nachtwacht, waar liggen de jurken nu? Kan ik daar meer vondsten van wrakken zien?

De Jurk, ook wel de Nachtwacht van de Waddenzee genoemd en andere topvondsten liggen waar ze horen te liggen, in museum Kaap Skil op Texel.

Als we het hebben over ons ons maritiem erfgoed, dan is het beleid van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) behoud van situ. Werkt dat in de praktijk?

In 2010 Was de maritieme tak van de RCE op sterven na dood. Het duikteam wat verantwoordelijk was voor wetenschappelijk onderzoek onder water, was wegbezuinigd. 

Behoud in situ werkt prima in de landarcheologie. Zand erover en met de grafheuvel gebeurt niets meer. Ook in stilstaand water, zoals in het IJsselmeer is het een goede oplossing. Bij een opgraving gaat immers altijd informatie verloren. In de Waddenzee is behoud in situ al een stuk lastiger en is onderhoud van de afdekking noodzakelijk.

Bij het Palmhoutwrak is aandacht gevraagd voor de tenenkrommende situatie. Van behoud in situ was, totdat de jurk was gevonden, geen sprake. Je zou onze verzamelactie kunnen zien als een noodopgraving. Veel is hierdoor behouden, maar er is ongetwijfeld ook veel informatie gewoon weggespoeld.  Bij het Palmhoutwrak is afdekken zeer onbevredigend, omdat het wetenschappelijk en maatschappelijk niets oplevert. Zonder draagvlak bij de mensen, komt er geen geld uit Den Haag. Zijn we weer terug bij af.

Als je een vondst laat liggen, spoelt het dan niet gewoon weg?

Je moet bij erfgoed je gezond verstand gebruiken. Als je vondsten gewoon laat wegspoelen of verloren laat gaan, zoals in de Waddenzee gebeurt, ben je niet goed bezig. Door het meenemen en documenteren behoud je erfgoed en maak je onderzoek mogelijk. In de Waddenzee spoelen vondsten die uit de bodem steken weg en hout wordt opgepeuzeld door paalworm. Behoud in situ, oftewel afdekken, kan in sommige gevallen een goede, maar tijdelijke maatregel zijn.

Waar houdt Stichting Maritiem Erfgoed Texel zich mee bezig?

Stichting Maritiem Erfgoed Texel zet zich in voor het behoud, het onderzoek naar, het zichtbaar maken, informeren en zorg dragen voor het maritieme erfgoed op en rond Texel.

Je schreef een boek over Het Schervenwrak. Waarom spreekt dit wrak enorm tot de verbeelding?

Het Schervenwrak zou in de 20^e eeuw gezonken zijn. Wij vonden allerlei artefacten uit de eerste helft van de 19^e eeuw. Het Schervenwrak is net als het Palmhoutwrak rechtstandig gezonken, waarbij een groot deel van het schip met inhoud, jaren onder het zand heeft gelegen. Er werden erg veel vondsten gedaan, waardoor je steeds nieuwsgieriger werd naar de herkomst en achtergrond.

Is er inmiddels een naam op dit wrak ‘geplakt’?

Bij het Schervenwrak is een naam gevonden. Hoogstwaarschijnlijk betrof het de in 1822 vergane Pieter Anthony. Helaas zijn er mensen die een andere mening zijn toegedaan omdat er geen sluitend bewijs is (zoals de scheepsbel). Alle gevonden puzzelstukjes passen wel erg goed.

Hoe vaak gaan jullie de Noordzee op? 

Er wordt in de weekeinden gedoken als het weer het toelaat. Helaas was dit in 2023 te weinig.

Is wrakduiken nog wel leuk als je niets meer mag meenemen van de zeebodem? Of is er uitzondering mogelijk? 

Er is een verschil tussen wrakduiken en duiken op een wraklocatie. Ik ben van mening dat je gezond verstand zwaarder telt dan de erfgoedwet. Bij een naamloos stalen wrak laat je een motorplaat of scheepsbel niet liggen, ook al zullen die niet wegspoelen. Een wrak uit de anonimiteit halen is erg belangrijk. Artefacten veiligstellen die anders verloren zouden gaan, is net zo belangrijk. Als je een stokje vindt waarop een jaartal blijkt te staan, heb je ook een goede daad verricht. Zonder vondsten geen verhaal. Documenteren en weten hoe te handelen bij het toch meenemen van vondsten is belangrijk. Hier zijn cursussen voor bij de LWAOW.

Duikclub Texel is een van de gastsprekers op 3 en 4 februari aanstaande. Laten jullie foto’s en filmbeelden zien van deze duiken? 

Tegenwoordig ligt er altijd een camera aan boord om als het mogelijk is, opnames te maken. In de tijd dat er op het Palmhoutwrak gedoken werd was er nog geen Go Pro, maar een camera in een onderwaterhuis. Er zijn foto’s gemaakt als zicht het toeliet. Er zijn filmpjes van Wadduiken met goed zicht gemaakt (meer dan 1 meter). Helaas zijn die niet van het Palmhoutwrak, maar van latere datum en andere wrakken.

Wat kan ik als bezoeker van de presentatie verwachten?

Tijdens de presentatie wordt geprobeerd je mee te nemen in onze avonturen en ons enthousiasme, waarbij onze ontdekte jurk natuurlijk een hoofdrol vervult

Zou in de toekomst het Palmhoutwrak geborgen kunnen worden? 

Als de wil er is, dan is er een weg. Het grootste deel van de romp van het schip, vergelijkbaar met de Batavia, maar dan 10 meter korter, ligt nog in het zand. Vergelijkbare wrakken worden momenteel in de Baltische Zee gevonden. Voor de scheepsconstructie hoeft het dus niet. Als je wilt weten wat de lading is – denk aan een paar vrachtwagenladingen vol – zal er wel onderzoek gedaan moeten worden. Middellandse Zee zout als lading in het ruim zou erg jammer zijn, maar scheelt conserveringskosten. Nog een jurk of een kist met de scheepskas is ook mogelijk. De RCE oefent nu met proefopgravingen in de Waddenzee om de achterstand van vele jaren in te halen. Gelukkig zijn er dus meer mensen nieuwsgierig.

Zou Duikclub Texel nog een bijdrage kunnen leveren?

Leden van Duikclub Texel hebben inmiddels via de LWAOW, kennisgenomen van theoretische en praktische aspecten die bij een archeologisch onderzoek horen.

Wij hebben jarenlange duikervaring in de Waddenzee, onvergelijkbaar met andere duiklocaties. De RCE doet er best veel aan om de Duikclub bij hun onderzoek van de wrakken bij Texel te betrekken. Helaas is er nog geen sprake van mee duiken, zoals wel in het buitenland wordt gedaan. We hopen dat deze uitgezette koers wordt vervolgd en dat onze jarenlange ervaring een bijdrage mag gaan leveren bij toekomstig onderzoek.