Tekst: Rene Lipmann | Foto’s: Stefan Panis

Het kan Stefan Panis niet extreem genoeg zijn. De mijnen in België hebben bij wijze van spreken geen geheimen meer voor hem. Hij was betrokken bij verschillende succesvolle duikexpedities op zoek naar nieuwe wrakken en bij de identificatie van de Josephine Willis uit 1852.  

Hoe heb je je eerste duik op zesjarige leeftijd met je vader ervaren? Wat herinner je nog van de duik bij het Italiaanse eiland Ischia?

Heel eerlijk… het was best een beetje een beangstigend gevoel om voor het eerst onder water te ademen. Gelukkig was mijn vader erg rustig en kreeg ik daardoor uiteindelijk genoeg vertrouwen om koppie onder te gaan. Het was een fantastische duik, nabij het Romeinse kasteel Castello Aragonese. We zagen de oude weg die nu onder water staat en vonden daar schalen en wijnkruiken uit de Romeinse tijd! Mijn passie voor archeologie was geboren!

OP 3 EN 4 FEBRUARI, OM 14:00 UUR SPREEKT STEFAN OP DUIKVAKER. ZATERDAG OVER WRAKDUIKEN BIJ DOVER EN ZONDAG OVER EXPLORATIE IN BELGISCHE MIJNEN. TOT IN HOUTEN!

Deze eerste duikervaring heeft grote invloed op je leven gehad. Wat maakte het bij je los om als 14-jarige je eerste duikbrevet te halen? 

Het was een logische stap, want ik was toen al helemaal bezeten van de onderwaterwereld. Ik wilde echt zo snel mogelijk mijn brevet halen. Eenmaal begonnen wilde ik zoveel mogelijk duiken. Daarbij had ik gelukkig goede buddy’s in de duikclub. Die kwamen me ophalen als mijn ouders geen tijd hadden.

Wat was het onderwerp van je eerste onderwaterfoto? Met wat voor camera maakte je deze foto?

Mijn eerste camera was een Sea&Sea Motormarine II. Een analoge camera, nog met filmrolletjes! Ik had er lang voor gespaard en kocht de camera kort voor een duikreis naar Zuid-Frankrijk. Om te duiken op… jawel, wrakken! Dus de eerste foto’s waren wrakbeelden. Onderwaterfotografie was toentertijd erg spannend, omdat je moest wachten op de ontwikkeling om de resultaten te zien.

Fotograferen op extreme duikdieptes. Hoe pak je dat aan? Heb je een vaste werkwijze? Hoe blijft het veilig?

Planning is een belangrijke sleutel; Plan the dive. Dive the plan. Én minstens even belangrijk zijn je duikbuddy’s. Het is waar dat je als onderwaterfotograaf soms ‘afgeleid’ bent. Op grote duikdiepte tikt de tijd snel, dan vind ik het erg belangrijk een buddy te hebben die hier alert op is.

Je duikt inmiddels met een rebreather. Wat is daar het voordeel van bij je duikexpedities?

Het is vooral qua logistiek veel handiger om dit soort uitdagende diepe duiken op een rebreather te maken. Ik kan bijvoorbeeld in het Nauw van Calais, aan boord van een kleine boot, met de rebreather en een bail-out fles de hele dag duiken. Zonder dat ik ook maar iets hoef te wisselen. Voorheen had je daar meerdere dubbelsets per persoon voor nodig en was het logistiek niet haalbaar om meerdere duiken te doen. Een ander voordeel is de langere bodemtijd. Zo heb ik extra tijd om de wrakken te fotograferen!

Waar komt de fascinatie voor wrakduiken vandaan? 

Scheepswrakken hebben vanaf jonge leeftijd een magische aantrekkingskracht op mij gehad. Dat hebben ze nog steeds! Als klein ventje keek ik naar de exploraties van Jacques-Yves Cousteau. Dat is nu nog mijn drijfveer; Het ontdekken. Wrakken als eerste zien, vaak na honderden jaren. De geschiedenis ‘voelen’ én wat voor mij even belangrijk is, is het verhaal weer tot leven brengen. Er is niets mooier dan een scheepswrak te kunnen identificeren!

Je gaat regelmatig mee met duikexpedities in de Straat van Dover. 

Tien jaar geleden dook ik er voor het eerst en toen ben ik er mijn hart een beetje verloren. Wat het zo bijzonder maakt is dat in het smalste gedeelte van Het Kanaal zo enorm veel schepen zijn vergaan. Er liggen wrakken daterend uit de bronstijd tot hele recente vissersschepen. Het was en is nog steeds een gevaarlijk zeegebied met al zijn zandbanken. Het weer kan er in no-time omslaan. Door de kliffen kan er ook midden in de zomer plots dikke mist ontstaan. Zeker in de oudheid was dit een groot gevaar op zee. Bij onze expedities zien we vaak dat de oorzaak van een ramp een aanvaring is geweest. Wat het voor ons erg prettig en bijzonder maakt, de wrakken liggen erg dichtbij. Vaak is het maar drie tot vier zeemijl varen naar een wrak. Dat is heerlijk hoor!

Vertel eens wat meer over de ontdekking van het Josephine Willis-wrak. 

Mijn duikvriend Tony Goodfellow had een groot vermoeden dat het gevonden wrak de Josephine Willis was. Maar hoe bewijs je dat? Dit was het begin van een zoektocht om de ware identiteit te achterhalen. Het wrak ligt dertig meter diep. Met de rebreather kan ik tijdens doodtij, als er niet te veel stroom staat, gemakkelijk negentig minuten op het wrak duiken. Dat is veel tijd om goed te exploreren. Van het schip zelf is niet veel meer over. Het is in 1852 gezonken en het meeste hout is ondertussen vergaan. Wat nog resteert is de lading die verspreid over de zeebodem ligt, met daartussen delen van het schip zoals kanonnen, een anker en het roer. Uiteindelijk verklapte het deksel van een glazen potje de identiteit: J.W. 1852. Uit nader onderzoek bleek dat de broer van de reder een glasfabriek bezat. Deze fabriek maakte voor de reder op maat gemaakt glaswerk.

Het vinden van een schip met zoveel porselein aan boord… is de verleiding niet groot om een bord achter over te slaan?

Absoluut! En dat hebben we ook gedaan, weliswaar mét goedkeuring van de receiver of wrecks. Het officiële orgaan dat in Engeland wrak vondsten behartigd. Het al dan niet meenemen van vondsten is en blijft altijd een moeilijke discussie. De Josephine Willis was, toen we het ontdekten, waarschijnlijk net vrij gespoeld uit een zandbank. In dit gebied wordt intens gevist door bodemtrawlers waarbij zware netten over de zeebodem worden gesleept. Als zo een trawler over de wraksite was gevaren was de bovenste laag ongetwijfeld volledig verwoest geweest. Nu zijn er in verschillende Engelse museums vitrines waar onze vondsten door iedereen bewonderd kunnen worden.

Is dit wrak beschermd tegen schatzoekers?

Sinds dit jaar is het wrak inderdaad beschermd door de Engelse overheid op aanvraag van Historic England. Ik werd door hun gevraagd als vaste fotograaf. Ook mocht ik meewerken met de maritiem archeologen aan het rapport dat over het schip werd gemaakt. De bekendmaking van deze bescherming kreeg in Engeland erg veel media-aandacht. Als ontdekkers van het schip hebben we best veel waardering ontvangen. Ze beginnen te beseffen dat deze historische wrakken vaak door sportduikers worden ontdekt. Enkel door wederzijds vertrouwen en respect kan het tot een samenwerking komen.

Een recente ontdekking van het Dover-team is een oud houten scheepswrak. 

In dit geval gaat het om een lastige zoektocht en blijft de identiteit voorlopig nog een geheim. We hebben de scheepsbel gevonden, maar deze had helaas geen naam. De vondsten van kristal en porselein geven een goede indicatie uit welke periode het schip dateert. Deze winter duiken we weer de archieven in om mogelijke kandidaten te vinden. Daarnaast blijven we natuurlijk verder zoeken naar die ene ultieme vondst, zoals bij de Willis, die de naam van het wrak prijs geeft. Dat geeft nog de grootste voldoening! 

Kun je iets verklappen over je aanstaande boek over Dover Straits? 

Het belooft een eerste deel uit een serie te worden die een mooie verzameling bevat van een twintigtal scheepswrakken. Een combinatie van oude wrakken, oorlogsschepen en oceaanlijners. Elk met de beleving van mijn duiken op het wrak zoals de meesten lezers wel kennen van mijn gepubliceerde verhalen. Aangevuld met de nodige historische achtergrond, krantenartikelen, gave onderwaterfoto’s, beelden van geconserveerde vondsten en historische foto’s!

Het bleef niet enkel bij wrakduiken. Je duikt ook graag in Belgische mijnen. 

In de wintermaanden, als het wrakduiken volledig stilligt, geeft het mij een vergelijkbaar gevoel als wrakduiken. Verroeste pijpleidingen, achtergebleven werktuigen en mijnkarren. Net zoals bij een wrak brengt dit bij mij een heel verhaal boven water. Ook hierbij doe ik veel onderzoek en besef ik hoe hard het werk in de mijnen was. Het is fijn om dit werk terug onder de aandacht te brengen. Veel mijnen liggen op privéterrein of zijn onder beheer van boswachters. Ook zijn ze afgesloten voor de overwintering van vleermuizen. Dat tezamen maakt moeilijk en complex om officiële toelating te krijgen. Ik heb hiervoor het Mine Exploration Team opgestart en na een aantal succesvolle documentatieprojecten hebben we het vertrouwen gewonnen. We krijgen we meer en meer toestemming om te duiken. 

In 2020 ben je lid geworden van The Explorers Club. Wat betekent dit lidmaatschap voor je? 

Uiteraard was het een hele eer voor mij om als kleine Belg erkend te worden als explorator. Zo kwam ons onderzoek en documentatie werk in de mijnen in het The Explorers Journal. Sinds het bestaan van deze uitgave, sinds 1921, was het pas de tweede keer dat er een duik gerelateerd artikel werd gepubliceerd. Ja, best wel een beetje trots! Het geeft natuurlijk extra slagkracht om een doorbraak te forceren bij een project en het is ook een gebundelde kennis van mensen bij elkaar die altijd voor je klaarstaan. De insteek is om deze connectie verder uit te bouwen, waardoor we dan mogelijk ook via de The Explorers Club sponsoring kunnen krijgen om nieuwe projecten op te starten.

Je bent een van de gastsprekers tijdens Duikvaker 2024. Waarom mogen we je lezingen niet missen? 

Iedereen die meer inzicht wil krijgen over het wrakduiken in het Nauw van Calais is zaterdag van harte welkom. Ik vertel over wat voor soort scheepswrakken er liggen. Aangevuld met de nodige historische achtergrond en spectaculaire onderwaterfoto’s. Op zondag deel ik informatie over het mijnduiken in België. Denk aan de locaties, de problematiek en materiaal. Uiteraard geïllustreerd met indrukwekkende onderwaterbeelden. Ik heb er alvast heel véél zin in!

Waar kan ik je boek bestellen?

Het boek zal binnenkort verkrijgbaar zijn via mijn eigen website, kijk op: 

www.stefpanisphotography.com.