Tekst: Rene Lipmann | Foto’s: Bart den Ouden

Ongevallen en bijna-ongevallen bij het duiken komen vaak door gebrekkige communicatie, een verkeerde beslissing of een gebrek aan omgevingsbewustzijn. Geen enkele duikorganisatie schenkt hier aandacht aan tijdens opleidingen. De training Human Factors in Diving richt zich op besluitvorming, situationeel bewustzijn, communicatie- en samenwerkingsvaardigheden, en – cruciaal – hun onderlinge afhankelijkheid. Bart den Ouden verteld je er op Duikvaker alles over.

Ik kom de term Human Factors in Diving steeds vaker tegen. Waar gaat dit over?

Human Factors (and ergonomics) is een begrip dat zijn herkomst heeft in de toepassing van psychologische en fysiologische principes bij het ontwerpen van producten, processen en systemen. Het uitgangspunt is het terugdringen van “menselijke fouten” door alles zo in te richten of te ontwerpen dat de kans op het maken van de verkeerde keuze zo klein mogelijk wordt. Bijkomend voordeel is dan dat de productiviteit en veiligheid omhooggaan.

In de luchtvaart is het al decennialang een begrip en sinds een aantal jaar probeert Gareth Lock om Human Factors ook in het duiken toegepast te krijgen. Hij heeft hiervoor een aantal trainingen ontwikkeld en ook een boek geschreven. In 2019/2020 heeft hij de eerste HFiD Trainer-opleiding gegeven en ik was één van die eerste vijf trainers die door hem zijn opgeleid.

OP 3 EN 4 FEBRUARI, OM 12:00 UUR SPREEKT BART OP DUIKVAKER OVER HUMAN FACTORS IN DIVING. TOT IN HOUTEN!

Wat wordt er bedoelt met vaardigheden als Non-technical skills or ‘human factors skills’?

Om te kunnen duiken moet je over een aantal vaardigheden beschikken. Denk maar eens aan goed drijfvermogen hebben of een masker kunnen klaren. Dit zijn zogenoemd technical skills.  Het heeft dus niks te maken met technisch vs. recreatief duiken. 

Human Factors skills of non-technical skills zijn vaardigheden die je nodig hebt om wanneer je geconfronteerd wordt met een bepaalde situatie de juiste beslissing te kunnen nemen. Dus goed waarnemen, weten wat er gebeurt, weten wat de opties zijn en dan kunnen bepalen wat de juiste reactie is. “De mens in het systeem” dus.

Oorzaken van (bijna)duikongelukken. Waar beginnen die meestal mee?

Mensen nemen beslissingen op verschillende manieren. Het kan zijn dat je al eerder met een soortgelijk probleem bent geconfronteerd en dat je terugvalt op jouw ervaring. Zolang alle andere factoren hetzelfde zijn, dan zou het tot dezelfde uitkomst kunnen leiden. 

Het kan ook zo zijn dat je de situatie niet eerder hebt meegemaakt maar dat je een regel denkt te kennen die van toepassing is. Zolang je de regel goed herinnert en toepast en alle andere factoren passend zijn bij die regel, dan zou het goed uit kunnen pakken.

Het kan ook zijn dat je met een nieuwe situatie wordt geconfronteerd en dat je ook geen regel of procedure kent om hiermee om te gaan. Dan wordt het gokken.

Over het algemeen kun je achteraf prima vaststellen op welk moment het fout is gegaan. Het probleem is dat je dan met de kennis van nu kijkt naar een situatie waarin die info niet bekend was. Achteraf is het dus makkelijk praten. Waarom iets fout gaat, kan zo veel verschillende oorzaken hebben. Als ik zou mogen generaliseren, dan zou ik zeggen dat het vaak (bijna) fout gaat door een verkeerde inschatting of houding. Overschatting van eigen vaardigheden staat hierbij op nummer 1.

Schenken duikorganisaties hier voldoende aandacht aan tijdens opleidingen?

Ik spreek niet namens een duikorganisatie, maar als instructeur die voor verschillende organisaties lesgeeft of heeft lesgegeven. Als je het mij vraagt dan wordt hier onvoldoende aandacht aangegeven. Een opleiding draait vaak om het afvinken van verplichte oefeningen en duiken zodat er gebrevetteerd kan worden. 

Wat is het verschil tussen hoe and waarom tijdens een duikopleiding? De nadruk ligt op waarom… waarom?

Bij een duikopleiding gaat het vaak om het aanleren van bepaalde vaardigheden, zodat een soort duik veilig gedaan kan worden. Hieraan wordt dan aan het eind een brevet gekoppeld en dit geeft aan tot welk “niveau” een duiker is opgeleid (bijvoorbeeld een bepaalde maximumdiepe of bepaald ademgas).

Het gaat dus om “Hoe”. Als je een goede instructeur hebt, dan legt deze ook uit “Waarom”. Waarom is belangrijk voor het geval je ooit in een noodsituatie terecht komt. Je moet dan onder druk beslissingen nemen en dan is het goed om te weten waarom je bepaalde handelingen moest doen. Maar, let hierop wat ik hiervoor heb gezegd over het goed kunnen waarnemen wat er aan de hand is. Anders kan het best zo zijn dat je met de beste bedoelingen toch nog de verkeerde beslissing neemt.

Herkennen duikers niet altijd dat ze op enig moment in de problemen komen? Hoe kan dat?

Nee, soms zijn mensen zo gefocust op één ding dat ze alles om zich heen vergeten. Of ze overschatten hun vaardigheden, onderschatten de omstandigheden of de situatie. Op het moment dat je dan merkt dat het fout is, is het lastig of onmogelijk om het probleem nog te voorkomen. Denk bijvoorbeeld maar eens aan de onderwaterfotograaf die zo graag dat ene diertje op de foto wilt krijgen en daardoor vergeet zijn luchtvoorraad in de gaten te houden. Of compleet mist dat hij zijn buddy al een tijdje kwijt is?

Zijn domme fouten tijdens een duik altijd vermijdbaar?

Of iets een domme fout is, is eigenlijk een typische opmerking van iemand die achteraf naar een situatie kijkt en dan roept: “Maar hij/zij had… moeten doen dan was het niet gebeurd!” 

Er zijn heel weinig mensen die ’s ochtends wakker worden en denken: vandaag is een mooie dag om mijzelf of anderen eens in gevaar te brengen. Je kunt het vergelijken met iemand die door een tunnel loopt en dan bij een splitsing komt. De persoon weet niet wat er na de splitsing komt. Er wordt gekozen om linksaf te gaan en de persoon komt weer bij een splitsing. Zelfde situatie, geen kennis. Er wordt weer besloten om links of rechts te gaan en op een bepaald moment gebeurt het ongeluk. 

Als je dan van buiten het tunnelcomplex en nadat het ongeluk is gebeurd naar de situatie kijkt, dan is het heel makkelijk om vast te stellen waar het fout is gegaan. Had rechtsaf moeten gaan in plaats van linksaf bijvoorbeeld.

Natuurlijk heb je duikers die een duik doen waarvoor zij niet zijn opgeleid of niet de vaardigheden of uitrusting hebben. Dat is dan vaak een overschatting van eigen capaciteiten en een onderschatting van het gevaar. Met het toepassen van Human Factors proberen we de uitkomst van dat beslissingsmoment te veranderen.

Hebben buddy’s de neiging om zaken niet te bespreken?

In een ideale wereld wel, maar wat je ziet is dat als mensen al vaker met elkaar hebben gedoken er een soort gemakzucht insluipt. “Ik ken mijn buddy door en door.” De briefing vooraf wordt dan steeds korter totdat het eindigt in: “Hetzelfde rondje als vorige keer?” “Prima!” Na een duik is een goede debriefing van belang om te kunnen leren van bepaalde situaties en om de kans te vergroten dat er een volgende keer een betere reactie volgt. In de debriefing vindt het echte “leren” plaats. 

Waarom zou ik een Human Factors in Diving opleiding volgen? Wat wordt mij aangereikt?

In het tweedaags programma behandel ik verschillende aspecten van Human Factors. Zo wordt er gekeken naar leiderschap en volgerschap, het nemen van beslissingen, goed communiceren, werken in een team en situational awareness. Met behulp van een computersimulatie ga je vervolgens de theorie toepassen in praktijksituaties. Dit doe je in teams. Je leert tijdens deze twee dagen veel over jezelf en over hoe jij in bepaalde situaties reageert. Het is een hele veilige manier om te oefenen met non-technical skills.

Je geeft veel opleidingen van duiken met een beperking tot PADI Instructeursopleidingen. Wat is er anders aan de Human Factors in Diving opleiding?

Het gaat erom mensen zich bewust te laten worden van het effect van human factors op hun beslissingen en gedrag met als doel de duikveiligheid te vergroten. In hoeverre dat lukt in twee dagen verschilt van persoon tot persoon. Er zijn geen “objectieve uitvoeringsvereisten” zoals bij duikcursussen. Ook krijgt je na afloop geen pasje…

Op één na heeft geen enkele duikorganisatie human factors in het curriculum van hun (instructeurs-)opleidingen zitten. Dat is een gemiste kans, maar ik begrijp ook wel waarom zij het niet doen. Technical skills zijn eenvoudig te meten. Na afloop zet je een vinkje of niet. Maar hoe bepaal je objectief of iemand bepaalde non-technical skills (bijvoorbeeld situational awareness) voldoende beheerst? 

Voor wie is deze cursus interessant? Voor instructeurs of beginnende duikers?

Deze cursus is interessant voor iedereen die wel eens samen moet werken met andere mensen. Dus in het geval van duiken: voor iedere duiker. Iedereen kan er wat uithalen en het is zeker niet zo dat alles is gericht op technische duikers of op duikprofessionals. Zeker niet: het merendeel van de duiken wordt nog altijd gemaakt door recreatieve duikers en hier is dan ook de grootste winst te behalen op het gebied van duikveiligheid.